Wat is stress, overspannenheid en burn-out?

Een gebruikelijke definitie van stress

Stress is een toestand van psychische spanning als gevolg van een prikkel die aanleiding is voor zowel psychische als fysiologische reacties. De prikkel, ook wel stressor genoemd, roept stress op als betrokkene niet de mogelijkheden heeft er adequaat op te reageren. Het gaat om externe prikkels en de interne verwerking daarvan.

Sommige definities maken onderscheid in positieve en negatieve stress. Dit levert interessante inzichten op, maar in de praktijk van de stresscoach kun je lang wachten tot een coachee zich meldt met de vraag: ‘Coach, help me omgaan met mijn positieve stress.’ Er zijn wel mensen die te weinig positieve stress of uitdaging hebben. Ze vervelen zich. Ze hebben te weinig uitdaging op het werk. Zij melden zich mogelijk met een bore-out bij een coach.

‘Het werk van een stress- en burn-outcoach richt zich vooral op het achterhalen en wegnemen van oorzaken van negatieve stress en op het in balans brengen van positieve prikkels en negatieve stress.’

De externe prikkel kan bijvoorbeeld een klant zijn die boos reageert. De interne verwerking van de prikkel speelt ook een rol: het gaat erom hoe men de prikkel interpreteert. Een voorbeeld. De ene medewerker denkt: de klant is teleurgesteld, ik begrijp dit wel, ik vind wel een oplossing. Deze medewerker zal weinig stress ervaren. De andere medewerker denkt: die klant is heel kwaad op mij. Ik kan het ook nooit goed doen, straks hoort mijn chef ervan en dan zal die mij niet meer waarderen. Deze medewerker zal bij hetzelfde incident (stressor) meer stress ervaren.

Een eenvoudige definitie van stress

Rogier (2017) – ‘Stress ontstaat als er meer van je gevraagd wordt, dan je denkt waar te kunnen maken.

Dat je ‘denkt dat …’ is een belangrijke toevoeging. Het komt regelmatig voor dat iemand echt veel te veel op zijn bordje heeft. Maar wie zegt dat je dat ook allemaal moet doen? Je kunt je grenzen aangeven bij je leidinggevende.

In andere gevallen gaat het om taakopvatting. Is het wel jouw taak? Van wie moet het perfect zijn? Bijvoorbeeld: een leidinggevende geeft zijn medewerker tien dossiers om af te handelen. De medewerker raakt in paniek. Dat kan nooit lukken. Ze streeft altijd naar een perfecte afwerking. Dat is niet haalbaar bij tien dossiers. De leidinggevende wil dat de dossiers vlot weggewerkt worden: hij vindt ‘een zesje’ goed genoeg.

‘Waar te kunnen maken …’ Weet je zeker dat je het niet aankunt? Eerder heb je dezelfde klus ook steeds geklaard. Dat je het niet aankunt, kan zijn omdat je denkt dat je onvoldoende competenties of tijd hebt om de uitdaging tot een goed einde te brengen. Het kan ook zijn dat je denkt geen invloed te hebben op het resultaat.

Bijvoorbeeld: je staat in de file en raakt gestrest omdat je niet op tijd bij je afspraak kunt komen.

‘Stress ontstaat als de belasting (taaklast: werk en privé) groter is dan de belastbaarheid.’

Wanneer gaat het om stress en wanneer om overspannenheid of burn-out?

© Coachen bij stress en burn-out – Rogier (2017) & LESA-richtlijn (2011)

Langdurige blootstelling aan stress met weinig herstelperioden kan leiden tot overspannenheid. Herstelperioden hoeven niet alleen uit rust te bestaan. Mensen kunnen ook herstellen door bijvoorbeeld te gaan hardlopen, te zingen, de tuin om te spitten of te  schilderen.

Definitie van overspannenheid

‘Overspannenheid is een toestand met aanhoudende fysieke en/of psychische spanningsklachten ontstaan door chronische overbelasting en stress waardoor iemand niet meer tot rust komt, het gevoel heeft het niet meer aan te kunnen en minder goed functioneert.’

Het verschil met stress is dat:

… het langer dan drie maanden duurt
… er spanningsklachten optreden
… het functioneren aangetast raakt.

Spanningsklachten zijn bijvoorbeeld: lichamelijke en geestelijke vermoeidheid, gespannenheid, prikkelbaar, concentratieverlies, vergeetachtigheid, emotioneel labiel, slaapproblemen en het sociaal, maatschappelijk en professioneel functioneren gaat minder goed.

‘Overspanning is een gevolg van een langdurig gebrek aan balans tussen de draaglast en de draagkracht van de coachee. De coachee heeft het gevoel de controle te verliezen en voelt zich machteloos.’

Omschrijving van overspanning volgens de LESA-richtlijn

Er is sprake van overspanning als voldaan is aan de volgende vier criteria:

… Ten minste drie van de volgende klachten zijn aanwezig: vermoeidheid, gestoorde of onrustige slaap, prikkelbaarheid, niet tegen drukte/herrie kunnen, emotionele labiliteit, piekeren, zich gejaagd voelen, concentratie- problemen en/of vergeetachtigheid.
… Gevoelens van controleverlies en/of machteloosheid die optreden als reactie op het niet meer kunnen hanteren van stressoren in het dagelijks functioneren.
… Significante beperkingen in het beroepsmatig en/of sociaal functioneren.
… De symptomen zijn niet uitsluitend toe te schrijven aan een psychiatrische stoornis.

Wat is een burn-out?

© Coachen bij stress en burn-out – Rogier (2017) + LESA-richtlijn (2011) + Op zoek naar een nieuwe definitie van burn-out – Desart, Schaufeli, De Witte (2017)

‘Burn-out treedt pas op na langdurige, vaak jarenlange, roofbouw op het lichaam. Een burn- out ontstaat als mensen ondanks de stress en de spanningsklachten stug blijven doorgaan.’

Er bestaat in de psychiatrie geen officiële diagnose voor burn-out. De coachee kan een huisarts treffen die zegt dat burn-out niet bestaat. De coachee voelt zich daar- door vaak niet serieus genomen. De spanningsklachten worden door artsen en psychologen vaak aanpassingsstoornis (DSM-IV) of somatic symptom disorder (DSM-V) of SOLK genoemd.

Freudenberger (1974) publiceerde een eerste omschrijving van burn-out in het artikel ‘Staff Burn-out’. Maslach (1981) gaf een beschrijving van hoe burn-out te definiëren en meten is.

Bij burn-out is sprake van:
… Een ernstige emotionele uitputting
… Distantie
… Het ervaren van onverschilligheid of emotionele afstand tot de werksituatie
… Het gevoel van verminderde bekwaamheid in het werk.
… Men heeft het gevoel dat men niet kan wat men altijd kon. Vaak gaat de prestatie ook daadwerkelijk achteruit.

Omschrijving van burn-out volgens de LESA-richtlijn (2011)

Er is sprake van burn-out als voldaan is aan élk van de volgende drie criteria:

… Er is sprake van overspanning (zoals hierboven beschreven).
… De klachten zijn meer dan zes maanden geleden begonnen.
… Gevoelens van vermoeidheid en uitputting staan sterk op de voorgrond.

De term burn-out komt zeer weinig voor in de diagnoses in dossiers van huisartsen en bedrijfsartsen: minder dan 1 procent (Rongen et al., 2015). Dit terwijl circa 9 à 14 procent van de beroepsbevolking zegt burn-outklachten te hebben (CBS/TNO, 2015; Securex, 2015).

‘Vroeger moest de stress werkgerelateerd zijn om burn-out te heten. Inmiddels wordt erkend dat de oorzaken meestal liggen in een combinatie van factoren: werk, privé en maatschappelijk. Ook erfelijke factoren (gevoeligheid van de cortisolreceptoren) zouden een rol kunnen spelen.’

De nieuwste definities

Burn-out bestaat uit 4 kernsymptomen:

1- Uitputting

Zowel fysieke uitputting (‘je lichaam is moe’), als psychologische (‘je ‘op’ en ‘leeg’ voelen’).

2- Cognitief controle verlies

Zoals geheugenproblemen, aandachts- en concentratiestoornissen en prestatieproblemen, bijvoorbeeld trager werken of fouten maken, omwille van een verstoring in je cognitief functioneren.

3- Emotioneel controle verlies

Kenmerkend hiervoor zijn heftige emotionele reacties (zoals woede of huilbuien) waarover men geen controle heeft. Bovendien gaat dit vaak gepaard met een lage tolerantiegrens (‘je hebt geen geduld meer’).

4- Mentale distantie

Hiermee doelen we op het mentaal afstand nemen van het werk. In de meeste gevallen ervaart men bij een burn-out een sterke weerstand tegen het werk en trekt men zich (mentaal of fysiek) terug uit het werk.

Naast deze 4 kernsymptomen zijn vaak begeleidende symptomen in de vorm van spanningsklachten veel voorkomend. Deze kunnen zowel psychosomatisch (bijv. hart-, ademhalings-, maag-, darm-, en pijnklachten of een algemeen gevoel van malaise) als gedragsmatig (bijv. slaapproblemen, piekeren of paniekaanvallen) zijn. Aansluitend is er vaak ook sprake van depressieve klachten. Dit is wellicht de reden waarom burn-out en depressie vaak verward worden.